Сураӄа суох сүппэтиннэр…

Улуу Кыайыы 75 сыллаах үбүлүѳйүнэн сибээстээн биҺиги дойдубутугар араас таҺымнаах ѳйдѳбүнньүк тэрээҺиннэр ыытыллан эрэллэр.Ол уодаҺыннаах улахан сэриигэ биҺиги республикабыт 413,8 тыҺыынча нэҺилиэнньэтиттэн 62,509  тыҺыынча киҺи сэриилэҺэр аармыйаӄа ыҥырыллыбыттара. Тыыннаах эргиллибитэ 32466 эрэ тыҺыынча…Бу уонча сыллааӄыта тахсыбыт «ϴйдѳбүнньүк» кинигэ сыыппаралара.Онтон Панкратий Петров «Достояние истории» диэн 2015 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр биллиилээх историк Д.Д.Петров үлэлэригэр олоӄуран Саха сириттэн 36143 киҺи сэриигэ ѳлбүт, сураӄа суох уонна билиэн түбэспиттэр 10554 киҺи диэн бэлиэтиир. Д.Д.Петров архивыттан Саха сириттэн 62451 киҺи диэн уонна атын регионнартан 2 тыҺ.кэриҥэ киҺи ыҥырыллыбытын биллибит, ѳссѳ 1939 сыллаахха армияӄа 240, онтон 1940 сыллаахха 434 киҺи сулууспалыы сылдьыбыттарын ыйбыт. Ол дьоннортон сорохтор «ϴйдѳбүнньүк» да, атын да кинигэлэргэ киирбэтэх буолуохтарын сѳп курдук. Ол туоҺутунан армияӄа 1932 сыллаахха ыҥырыллан сэрии бүтүѳр диэри сулууспалаабыт КурбуҺах киҺитэ Иванов Кирсант Васильевич буолуон сѳп. Кини сэрии кэнниттэн Доннааӄы Ростов куоракка олохсуйан үс уол оӄолонон, кэлин Калининград куоракка олорон ѳлбүт.Уус-Алдантан фроҥҥа 2189 киҺи ыҥырыллыбыта диэн бары билэбит. Онтон кэнники тахсыбыт «Уус-Алданнар Аӄа дойду кѳмүскэлигэр» диэн кинигэттэн кѳрдѳѳн 2372 киҺи ыҥырыллыбыт диэн эбиллэн кэллэ. Манна  аҥардас биир КурбуҺах нэҺилиэгиттэн 9 киҺи икки нэҺилиэк ахсааныгар сылдьар, онтон Россия Геройа Стрекаловскай М.М. үс нэҺилиэккэ киирбит, КурбуҺах 2 киҺитэ эмиэ үс нэҺилиэккэ, онтон хоролору, бэрт-уустарын ааӄан иҺэн тохтоотум, онно эмиэ уончалыы киҺи буолуох курдук. Билигин үгүс нэҺилиэктэр сэриигэ, үлэ фронугар сылдьыбыттарага элбэх ахтыылардаах, хаартыскалаах кинигэ-ѳйдѳбүнньүктэри таҺаартараллара кэм ирдэбилэ дии саныыбын. Сорох нэҺилиэктрэгэ буойун аата эрэ баар, ханна тѳрѳѳбүтэ, үлэлээбитэ ыйыллыбатах, дьылӄата биллибэтэх. Бу сэрии кэминээӄи сут-сутурӄан, ѳлүү-сүтүү, ыал ыалынан эстибитин түмүгүттэн да буолуон сѳп. Онон сэриигэ эрэ буолбакка, манна тыылга эмиэ ѳлүү-сүтүү элбэӄэ. Кыайыы 65 сылыгар анаммыт биир ыстатыйаӄа тыылга 68 тыҺ.кэриҥэ киҺи ѳлбүт диэн суруйбуттарын аахпытым. Онтон Д.Д.Петров кинигэтигэр 1939 сыллаахха тыа сирин олохтоохторун ахсаана 301,4 тыҺ.киҺи эбит буоллаӄына, 1945 сыл бүтэҺигэр 212,7 тыҺ.киҺи хаалбыт. Ол аата саха үс гыммытыттан биирэ сэрии кэмигэр суох буолбут.

«Уу-Алданнар-Аӄа дойду кѳмүскэлигэр» диэн кинигэттэн фроҥҥа ыҥырыллан барбыт сураӄа суох сүппүттэри уонна кѳмүллүбүт сирэ биллибэт буойуттары нэҺилиэктэринэн наардаан таблица оҥордум. Уруккуттан ылсан, кѳрдүүр, ирдэҺэр үлэни ыыппыт нэҺилиэктэр сураӄа суох сүппүт буойуннара аӄыйах эбит диэн түмүккэ кэлиэххэ сѳп.

Саха народнай поэта Наталья Харлампьева этэринэн: «Хас биирдии саха ыала Аӄа дойду Улуу сэриитин уоттаах толоонугар, хонуутугар тѳрѳѳбүт дойдутун кѳҥүлүн туруулаҺан сырдык тыынын толук уурбут аймаӄа-саха саллаата, саха буойуна ханна харалла сытар сирин ирдэҺэн булар, онно тиийэн сүгүрүйэр кэмэ кэллэ. БиҺиги оннук дьаҺамматахпытына ким ону оҥоруой? Ол биҺиги кѳлүѳнэ ытык иэҺэ, эдэрдэргэ, ыччаттарбытыгар хаалларар историябыт. БиҺиги оӄолорбут, сиэннэрбит Ийэ дойдуларын кѳмүскэлигэр хаан тардыылаах кыттыгастаахтарын билиэх тустаахтар»

Бу таблица баӄар, кыра сыыҺалаах буоллаӄына, «Уус-Алданнар-Аӄа дойду кѳмүскэлигэр» диэн кинигэни кѳрѳѳрүҥ.

Онон, ирдэҺэр, чуолкайдыыр, сүгүрүйэр кэммит кэллэ. Хайа кэлиҥҥи кэмҥэ саҥа үйэ технологията-интернет сайдан биирдиилээн дьоннор эҺэлэрэ, хос эҺэлэрэ ханна кѳмүллэ сытарын буланнар ытык иэстэрин толордулар. Хас да киҺи республика хаҺыаттарыгар үѳрүүлэрин үллэстэн суруйбуттарыттан биҺиэхэ улууспутугар сыҺыаннаах икки түгэни киллэрдим.

Кычкин Николай Данилович, 1897 сыллаах тѳрүѳх. 1943 сыллаахха дьонугар «сураӄа суох сүттэ» диэн биллэрии кэлбит. Манна даӄатан эттэххэ бу киҺи КурбуҺах нэҺилиэгиттэн тѳрүттээх буолуон сѳп эбит да, биҺиэхэ тѳрѳѳбүт сыла 1902 диэнинэн киирбит. ЭҺэлэрин, хос эҺэлэрин интернет ситимин нѳҥүѳ кѳмүллэ сытар сирин чуолкайдаан, памятниктарын булан олохтох Калужскай уобалас администрациятыгар махталларын биллэрбиттэр.

Иван Михайлович Гоголев-Найахы нэҺилиэгин ыччата сэриигэ ыҥырыллан 1943 сыллаахха «сураӄа суох сүттэ» диэн биллэриитэ кэлбит. 2010 сыллаахха интернет ситиминэн ирдэҺэн эҺэлэрэ Тверскэй уобалас Большие Перемерки дэриэбинэтигэр бырааттыы кѳмүллүү мемориалыгар кистэнэ сытарын чуолкайдыыллар. Гоголевтар сиэттэрин илдьэ эҺэлэрин уҥуоӄар баран кэлэн «иэспитин толорбут курдук сананныбыт. ЭҺээбит аатын-суолун тилиннэрдибит, үйэтиттибит» диэн тѳрѳѳбүт-үѳскээбит Найахытын маанылаах Чараҥытта алааҺын быйаҥнаах, сымнаӄас буорун «Сылаас тэллэх, суорӄан буоллун» диэ алӄаан куппуттар, сахалыы арыылаах алаадьы кэҺиилэрин уурбуттар.

Онон, Кыайыы 75 сылын кѳрсѳ улууспут дьоно «Мүрү саҺарӄата» хаҺыат тула түмсэн кѳрдүүр, ирдиир үлэни күүҺүрдүѳххэ, аҥардас оскуола оӄолоругар, учууталларга эрэ найылаабакка, аймаӄынан, түѳлбэнэн, ветераннар сэбиэттэринэн, музейдарынан, библиотекаларынан ылсыҺан дьаныардаахтык үлэлиэххэ, бэйэбит сэмэй кылааппытынан Улуу Кыайыы юбилейыгар олук уурсуохха.

                                                 Геннадий Пестряков, И.В.Пухов аатынан            

                                    Окоемовка сүрүн  оскуолатын историяӄа учуутала.

СПИСОК без вести пропаших из Усть-Алданского района (архивные документы)

Материал предоставлен внучатой племянницей Героя Советского Союза Самсоновой В.В., кандидатом географических наук